Alþjóðalög

Beiting einangrunarvistar skal heyra til algjörra undantekninga, hún skal vara í sem skemmstan tíma og ávallt vera háð ströngum skilyrðum samkvæmt alþjóðalögum. Engin þessara atriða eru virt á Íslandi þar sem kröfur lögreglu um einangrunarvist í gæsluvarðhaldi eru nánast ávallt samþykktar af dómurum.

Alþjóðleg mannréttindalög kveða á um stranga varnagla til að tryggja að einangrunarvist í gæsluvarðhaldi sé aðeins beitt í undantekningartilfellum. Sérstakur skýrslugjafi Sameinuðu þjóðanna um pyndingar hefur einnig kallað eftir því að einangrunarvist í gæsluvarðhaldi verði bönnuð.

Beiting einangrunarvistar getur talist til pyndinga og annarrar illar meðferðar.

Samkvæmt alþjóðalögum um bann gegn pyndingum og annarri illri meðferð skal fólk í viðkvæmri stöðu ekki sæta einangrunarvist. Á það meðal annars við um börn og fólk með líkamlegar eða andlegar fatlanir og taugaþroskaraskanir.

Langvarandi einangrunarvist sem varir lengur en 15 daga telst til illrar meðferðar og er skýrt brot á alþjóðlegum samningi gegn pyndingum og annarri grimmilegri, ómannlegri eða vanvirðandi meðferð eða refsingu sem Ísland er aðili að.

Réttlæting

Meginréttlæting íslenskra yfirvalda á beitingu einangrunarvistar í gæsluvarðhaldi er verndun rannsóknarhagsmuna.

Amnesty International lítur svo á að aldrei skuli beita einangrunarvist til þess eins að vernda rannsóknarhagsmuni lögreglu enda stríðir það gegn alþjóðlegri mannréttindalöggjöf um nauðsyn og meðalhóf. Önnur og vægari úrræði eru tiltæk til að gæta rannsóknarhagsmuna, eins og að aðskilja gæsluvarðhaldsfanga frá tilteknum einstaklingum og takmarka símanotkun.

Erfitt er að ákvarða með fullri vissu hvort lögregla og saksóknarar beiti einangrunarvist vísvitandi í þeim tilgangi að beita þrýstingi. Það er hins vegar enginn vafi á því að einangrunarvist skapar ákveðinn þrýsting.

Ef einangrunarvist er beitt í þeim eina tilgangi að ná fram upplýsingum eða játningu telst það til pyndinga og annarrar grimmilegrar meðferðar.

Sex af hverjum tíu gæsluvarðhaldsföngum sættu einangrunarvist hér á landi árið 2021 þar sem þeir voru í einangrunarvist í rúmlega 22 klukkustundir á sólarhring án samskipta við aðra fanga.

Árið 2022

Rannsókn Íslandsdeildar Amnesty International

Deildin ýtti úr vör ítarlegri rannsókn á beitingu einangrunarvistar í gæsluvarðhaldi sem leidd var af Louise Finer en hún stýrði um árabil skrifstofu um eftirlit með frelsissviptum í Bretlandi. Hún heimsótti Ísland í apríl og tók viðtöl, ásamt tveimur starfsmönnum deildarinnar, við fjölmarga hagaðila, þar á meðal dómara, lögmenn, fyrrverandi og núverandi fanga, starfsfólk innan dómsmálaráðuneytisins, Fangelsismálastofnunar, ákærusviðs lögreglunnar, dómsstólasýslunnar, ríkissaksóknara og fleiri.

Nefnd Sameinuðu þjóðanna gegn pyndingum

Í kjölfar umsagnar Íslandsdeildar Amnesty International til nefndar Sameinuðu þjóðanna gegn pyndingum (e. CAT) í apríl gaf nefndin út álit og tilmæli til íslenskra stjórnvalda í maí sama ár er varðar beitingu einangrunarvistar í gæsluvarðhaldi.

Nefndin gerði meðal annars alvar­legar athuga­semdir við íslenskan lagaramma. Lýst var yfir áhyggjum af tilfellum þar sem einangrun einstak­linga í gæsluvarðhaldi varði lengst í 33 daga árið 2020 og 37 daga árið 2021 og að minnsta kosti 54% gæsluvarðhaldsfanga hafi sætt einangrun á árunum 2012-2021.

Að auki var bent á að dómarar samþykktu í 98,77% tilvika kröfu ákæruvaldsins um einangrun í gæsluvarðhaldi á árunum 2016-2018. Nefndin taldi það einnig áhyggju­efni að í einstaka tilfellum hafi börn sætt einangrun í gæsluvarðhaldi og mögu­lega einstaklingar með geðfötlun.

Árið 2023

Útgáfa skýrslu

Íslandsdeildin þrýsti á yfirvöld um að uppfylla tilmæli Amnesty International sem komu fram í skýrslu samtakanna sem gefin var út í janúar. Lagaráðgjafi alþjóðaskrifstofu Amnesty International, Simon Crowther, kom til landsins við útgáfu hennar og veitti viðtöl í fjölmiðlum ásamt því að sitja fundi með yfirvöldum. Mikil fjölmiðlaumfjöllun átti sér stað á Íslandi um niðurstöður skýrslunnar.

Málþing

Í apríl stóð Íslandsdeildin fyrir lokuðu málþingi í Þjóðminjasafninu þar sem mættu alls 50 hagaðilar. Fimm einstaklingar frá mismunandi stofnunum og embættum hérlendis héldu erindi ásamt þremur erlendum sérfræðingum sem komu til landsins í boði deildarinnar. Á málþinginu lýstu íslensk yfirvöld yfir skýrum vilja til að koma á nauðsynlegum breytingum á lögum og framkvæmd sem tryggja betur réttindi frelsissvipts fólks í einangrun í gæsluvarðhaldi.

Fangelsið á Hólmsheiði

Íslandsdeild Amnesty International fékk upplýsingar frá Fangelsismálastofnun í desember 2023 um bættan aðbúnað gæsluvarðhaldsfanga í einangrun á Hólmsheiði er varðar útisvæðið og aðgang þeirra að bókasafni og líkamsrækt eins og kostur er. Í sama svari Fangelsismálastofnunar var einnig nefnt að gæsluvarðhaldsfangar í einangrun fái nú aðgang að hjúkrunarfræðingi daglega.

Árið 2024

Stefnumótun stjórnvalda

Dómsmálaráðuneytið kynnti í júní áform um heildstæða stefnumótun í fullnustumálum sem leiða á til útgáfu grænbókar, stöðumats- og valkostagreiningar er varðar fullnustu refsinga. Í júlí sendi Íslandsdeildin inn umsögn varðandi þessi áform með tilmælum til stjórnvalda um einangrunarvist í gæsluvarðhaldi. Stuttu síðar fundaði Íslandsdeildin með fulltrúum dómsmálaráðuneytisins og öðrum hagaðilum um stöðuna í málaflokknum á Íslandi og helstu áskoranir.

Mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna

Íslandsdeild Amnesty Internati­onal sendi inn umsögn til Mannréttindanefndar Sameinuðu þjóðanna fyrir úttekt nefndarinnar í október um stöðu mannréttinda á Íslandi. Nefndin tók undir þrjú af fjórum áhyggjuefnum sem Amnesty International vakti sérstak­lega athygli á, þar á meðal gagn­rýndi nefndin hátt hlut­fall gæslu­varð­halds­fanga í einangrunarvist og þá sérstaklega erlendra ríkisborgara. Tekið var undir tilmæli Amnesty International um að einangr­un­ar­vist yrði aðeins notuð í undantekn­ingar­tilvikum sem síðasta úrræði, með skýrum rökstuðn­ingi og að hvert tilfelli væri metið á grundvelli hvers einstaklings fyrir sig. 

Árið 2025

Í kjölfar þess að ný ríkisstjórn Kristrúnar Frostdóttur tók við völdum í desember 2024 var nýr dómsmálaráðherra upplýstur um niðurstöður rannsóknar Amnesty International. Ráðherra var einnig hvattur til að fara eftir þeim tilmælum sem settar voru fram í skýrslu Amnesty International.