Ofbeldi ríkisvaldsins gegn hinsegin fólki

Samkvæmt alþjóðalögum njótum við öll verndar gegn mismunun á grundvelli kynhneigðar, kynvitundar, kyntjáningar og líffræðilegra kyneinkenna.

Samt sem áður hafa mörg lönd sem hafa skrifað undir alþjóðlega mannréttindasamninga innleitt lög sem mismuna einstaklingum á grundvelli þessara þátta.

Í lok árs 2025 voru 64 lönd í heiminum sem enn bönnuðu samkynhneigð en rekja má uppruna margra slíkra laga til nýlendutíma Evrópu.

Dauðarefsing getur legið við kynferðislegu samneyti fólks af sama kyni í nokkrum löndum eins og Íran, Sádí-Arabíu, Jemen, Súdan, Brunei, Úganda, Máritaníu og sumum svæðum í Nígeríu.

Intersex er hugtak um breitt svið af meðfæddum ódæmigerðum líffræðilegum kyneinkennum eða breytileika sem falla ekki undir staðlaðar hugmyndir um karl- og kvenkyn. Sum þeirra eru sjáan­leg strax við fæðingu, önnur koma í ljós við kynþroskaaldurinn, þegar reynt er að geta barn eða uppgötvast fyrir hreina tilviljun.

Áætlað er að 1,7% einstak­linga á heimsvísu fæðist með ódæmi­gerð líffræðileg kyneinkenni.

Sumir þessara einstak­linga kjósa að lýsa sér sem „intersex“, aðrir ekki. Mikil­vægt er að intersex fólk fái sjálft að ákveða sitt kyn, rétt eins og annað fólk, og þá hvort og hvernig lækn­is­fræði­legar aðgerðir það vilji gangast undir.

Á Íslandi voru lög um kynrænt sjálfræði samþykkt á Alþingi þann 18. júní árið 2019 en það var ekki fyrr en í lok árs 2020 að samþykktar voru breytingar á lögunum um að ekki megi gera varanlegar breytingar á ódæmigerðum kyneinkennum barns nema með vilja barnsins. Íslandsdeild Amnesty International þrýsti á íslensk stjórnvöld að samþykkja lögin um kynrænt sjálfræði og ekki síst breytingarákvæðið til verndar börnum með ódæmigerð kyneinkenni.

Trans er regnhlífarheiti yfir fólk sem fer út fyrir það sem er talið hefðbundið kyn. Sumt fólk upplifir sig sem karla, sumt upplifir sig sem konur, sumt upplifir sig sem blöndu af hvoru tveggja, annað upplifir sig hvorki sem konu né karl.

Mikilvægt er að hafa í huga að trans einstaklingar leita sér ekki allir heilbrigðisþjónustu og þeir sem leita sér hennar gangast ekki allir undir sama ferlið. Sumt trans fólk óskar þess ekki að gangast undir kynfæraaðgerð þó að það gangist undir hormónameðferð og aðrir vilja undirgangast hvorugt.

Það að vera trans hefur ekkert með kynhneigð að gera. Þú getur verið trans karlmaður og laðast að öðrum karlmönnum og þú getur verið trans kona og laðast að öðrum konum.

Viðurkenning á kyni

Bæði trans og intersex fólk sætir mismunun og upplifir neikvæð áhrif af kynbundnum staðalímyndum, trans fólk vegna þess að kynvitund þess er á skjön við það kyn sem því er úthlutað við fæðingu og intersex fólk vegna þess að líkamar þess eru ekki í samræmi við dæmigerð einkenni karla og kvenna.

Í sumum löndum fær trans fólk lagalega viðurkenningu á kyni sínu. Víða þarf það að gangast undir niðurlægjandi ferli í þessum tilgangi, meðal annars til að fá greiningu og mat frá sálfræðingi og/eða geðlækni á kynáttunarvanda og að gangast undir óafturkræfa ófrjósemisaðgerð sem brýtur gegn mannréttindum þess.

Að skylda trans fólk til að gangast undir ónauðsynlegar læknismeðferðir til að fá lagalega viðurkenningu á kyni sínu er brot á réttinum til bestu mögulegu heilsu samkvæmt alþjóðalögum, til að mynda í samningi Sameinuðu þjóðanna um efnahagsleg, félagsleg og menningarleg réttindi. Mikilvægt er fyrir trans fólk að fá skilríki í samræmi við kynvitund sína, ekki aðeins til að ferðast heldur einnig fyrir daglegt líf.

Á Íslandi er trans fólki nú frjálst að gera breyt­ingar á kynskrán­ingu sinni eftir að ný lög um kynrænt sjálfræðí tóku gildi árið 2019 án þess að þurfa fyrst grein­ingu á svokölluðum „kynátt­un­arvanda” af hálfu heilbrigðiskerfisins með tilheyrandi biðtíma og óvissu. Áður þurftu einstaklingar að vera undir eftir­liti teym­isins í 18 mánuði og lifa í „gagn­stæðu kynhlut­verki“ í ár áður en þeir gátu breytt kyni og nafni í Þjóðskrá.

Gleðiganga

Gleðiganga (e. Pride) þjónar því hlutverki að fagna fjölbreytileikanum en er líka kröfuganga um að vernda og virða réttindi hinsegin fólks. Oft eru viðburðir tengdir gleðigöngu skipulagðir út árið í ýmsum löndum, allt eftir landsvæðum. Í Bandaríkjunum og Evrópu hefst tímabilið oft í júní en í Suður-Afríku varir tímabilið frá febrúar til mars. Á Íslandi er gangan í ágúst og hefur vaxið og dafnað frá því að fyrsta gangan var gengin árið 2000.

Upphaf hennar má rekja til uppreisnar gegn lögregluofbeldi á hinsegin barnum Stonewell Inn í New York í Bandaríkjunum. Lögregla réðst inn á barinn þann 28. júní 1969 sem leiddi til nokkurra daga átaka milli hinsegin samfélagsins og lögreglunnar. Réttindabarátta hinsegin fólks í Bandaríkjunum varð í kjölfarið öflugri.

Gleðiganga er þó bönnuð í nokkrum löndum, þar á meðal í Rússlandi, Sádi-Arabíu, Úganda og Tyrklandi. Hert lög voru sett á í Ungverjalandi 2025 sem beindust gegn gleðigöngunni. Fjöldi fólks mætti þó á gleðigönguna í Búdapest sama ár í mótmælaskyni.