Árangur mótmæla

Átta stunda vinnu­dagur eru rétt­indi sem áunnist hafa víða um heim vegna mótmælaað­gerða til margra ára þar sem talað var gegn erfiðum vinnu­að­stæðum. Í byrjun 20. aldar voru konur ekki komnar með kosningarétt en í kjölfar ótalmargra kröfu­gangna eru konur nú með kosningarétt í nánast öllum ríkjum heims þar sem kosn­ingar fara fram.

Á Íslandi lögðu 90% kvenna niður störf sín í október 1975 og fóru í verk­fall til að sýna fram á mikil­vægi kvenna á vinnu­markaði og til að krefjast sömu rétt­inda og launa­kjara og karl­menn. Talið er að 25.000 konur hafi safnast saman á útifundi á Lækj­ar­torgi og atvinnu­lífið á Íslandi stöðvaðist. Konur sinntu ekki heim­il­is­störfum, barna­upp­eldi eða laun­uðum störfum meðan á verkfalli þeirra stóð. Ári síðar samþykkti Alþingi jafnréttislög í þeim tilgangi að tryggja jafna stöðu kvenna og karla á vinnu­markaði.

Má takmarka réttinn til að mótmæla?

Stjórnvöld hafa lítið svigrúm til að réttlæta takmarkanir á réttinum til að mótmæla. Samkvæmt alþjóðasamningi um borgarleg og stjórnmálaleg réttindi verða allar takmakanir á réttinum til að mótmæla að uppfylla þrjú skilyrði: þær verða að byggja á lögum, þjóna lögmætu mark­miði og vera nauðsynlegar og hóflegar. Lögmæt markmið til að takmarka réttinn til mótmæla eru á grund­velli þjóðaröryggis, í þágu almanna­heilla, allsherj­arreglu, til verndar lýðheilsu fólks, siðgæðis eða til að verja réttindi og frelsi annarra.

Skýrt dæmi um takmarkanir á þessum rétti sem kunna að vera réttmætar tengjast kórónuveirufaraldrinum en jafnvel þegar faraldur geisar verða allar takmarkanir á réttinum til að mótmæla að uppfylla fyrrgreindu skilyrðin þrjú. Sóttvarnaraðgerðir og lokanir sem takmarka rétt okkar til friðsamlegra fundahalda kunna að vera nauðsynlegar til að tryggja lýðheilsu og öryggi fólks og réttinn til heilsu. Takmarkanir á samkomum verða ávallt að fylgja öðrum lögum. Ef fundafrelsið skerðist það mikið án þess að það verndi nægilega heilsu okkar og öryggi þá er ekki verið að gæta meðalhófs. Takmarkanir mega aldrei ganga svo langt að þær taki í raun burt réttinn sem verið er að takmarka.

Þarf að fá leyfi fyrir mótmælum?

Ekki þarf fyrirframgefna leyfisveitingu frá stjórnvöldum því skipulagning og þátttaka í mótmælum er réttur en ekki forréttindi. Mótmæli sem eru viðbrögð við atviki eða tíðindum og gerast án fyrirvara og skipulagningar, eru leyfileg.

Yfirvöld geta með réttu kallað eftir tilkynningu um mótmæli ef tilgang­urinn er sá að löggæslan geti undirbúið sig við að greiða fyrir þeim og tryggja að þau geti farið fram, eins og þeim ber skylda til. Tilkynning er hins vegar ekki það sama og að leita leyfis. Tilkynning til yfirvalda felst aðeins í því að gefa þeim fyrirvara og upplýsa þau um hvar og hvenær mótmælin fara fram.

Ef landslög fela í sér kröfu um að leita leyfis stjórnvalda fyrir mótmælum eru þau ósamræmanleg alþjóðlegum mannréttindalögum og viðmiðum.

Lögreglu ber skylda til að greiða fyrir opin­beru samkomu­haldi ásamt því að vernda rétt einstaklingsins til að mótmæla. Almennt séð skal gera ráð fyrir friðsamlegri samkomu. Ef til átaka kemur skal lögreglan gera allt sem í sínu valdi stendur til að draga úr og stoppa átök á friðsamlegan hátt.

Skyldur lögreglu

• Lögreglan skal gæta fyllsta hlut­leysis á mótmælum og aldrei taka afstöðu með eða á móti mótmælum.
• Lögreglan skal auðvelda fyrir svo mótmæl­endur sjáist vel og að greini­lega heyrist í þeim (til að ná athygli opin­berra full­trúa, almenn­ings, ljós­myndara, andmót­mæl­enda og annarra).
• Lögreglan skal ætíð sýna af sér vingjarn­legt viðmót svo ekki skapist spenna.
• Vopn skulu einungis notuð þar sem laga­heimild er til staðar, í algjörri nauðsyn, og meðal­hófs skal ávallt gætt.
• Skylda lögregl­unnar til að auðvelda fyrir opin­berum samkomum gildir einnig um fyrirvara­laus mótmæli. Jafnvel þó svo að tilkynna þurfi, samkvæmt lögum, um samkomur með fyrirvara þá er það skylda lögregl­unnar að greiða fyrir fyrirvara­lausum friðsamlegum samkomum.
• Söfnun og úrvinnsla persónu­legra upplýs­inga, svo sem upptökur, leynileg löggæsla eða eftirlit, skulu fylgja persónuverndarlögum.

Lögreglu ber skylda til að greiða fyrir opin­beru samkomu­haldi ásamt því að vernda rétt einstak­lingsins til að mótmæla. Almennt séð skal gera ráð fyrir friðsamlegri samkomu. Ef til átaka kemur skal lögreglan gera allt sem í sínu valdi stendur til að draga úr og stoppa átök á friðsamlegan hátt.

ALDREI má þagga niður í mótmæl­endum með valdbeitingu.

Beiting valds nær yfir hvers konar líkam­legar aðgerðir lögreglu. Það getur verið allt frá snert­ingu til beit­ingar banvænna vopna af ásettu ráði. Hótun um vald­beit­ingu telst einnig með hér. Til þess að fylgja mann­rétt­inda­lögum þarf beiting valds að uppfylla sömu þrjú skil­yrði og takmarkanir á rétt­inum til að mótmæla gera: Byggja á lögum, uppfylla skil­yrði um meðalhóf og nauðsyn og fylgja lögmætum markmiðum.

Beiting valds getur verið nauð­synleg í löggæslu. 

Þó aðeins í undantekningartilvikum! 

Notkun valds er ekki gagnleg leið til að leysa upp átök og ætti aðeins að nota sem neyðarúrræði.

Vopn við löggæslu

Víða um heim hefur lögreglan aðgengi að ýmiss konar vopnum til að nota við löggæslu. Sum þessara vopna eru hönnuð til að drepa. Lögreglan skal aðeins nota skot­vopn í algjörum undantekning­ar­til­fellum til að bjarga mannslífi og ætíð að vera viðbúin því að nota aðrar vægari aðferðir.

Þörf er á sérstakri aðgát á mótmælum þar sem hætta á að skaða vegfarendur og sjónarvotta er mun meiri.

Vopnum sem er lýst sem skaðaminni geta einnig leitt til dauða. Sem dæmi má nefna að rafstuðsbyssur eða kylfur eru ekki hannaðar til að drepa (ólíkt skammbyssum) en geta valdið dauða sé þeim beitt af hörku. Þess vegna er hugtakið skaðaminni vopn villandi. Lögreglan skal ætíð hafa í huga að beiting valds og vopna getur mögulega valdið alvarlegum skaða og brotið á mannréttindum.

Eins og með notkun annars konar valds skal einungis beita skaðaminni vopnum þar sem nauðsyn krefur og hóflega.

Efni til notkunar við óeirðalöggæslu

Táragas og öflugar vatnssprautur eru algeng­ustu skaðaminni vopnin sem lögreglan notar til að bregðast við mótmælum. Við vissar aðstæður er notkun þessara vopna lögmæt samkvæmt mannréttindalögum.

Hins vegar eru þessi vopn oft misnotuð af lögreglu.

Hvenær má lögregla beita slíkum vopnum við löggæslu á mótmælum?

• Þegar aðrar mark­vissar leiðir hafa brugðist eða munu ekki hafa tilætluð áhrif.
• Aðeins í kring­um­stæðum þar sem ofbeldi er víðtækt.
• Aðeins í þeim tilgangi að leysa upp ofbeld­is­full mótmæli.
• Aldrei í lokuðum rýmum þar sem erfitt er fyrir hóp fólks að dreifa sér.
• Tára­gasi skal aldrei beint að einum einstak­lingi.

Þöggun yfirvalda

Mótmælum hefur lengi verið mætt með kúgun, refs­ingu og hindr­unum og á það víða við enn í dag.

Stjórn­völd grípa oft til refs­inga og fjölda­hand­takna, oft með ólög­mætum hætti, til að brjóta mótmæli á bak aftur. Einnig leitast stjórnvöld eftir því að koma í veg fyrir mótmæli með lagasetningum sem gera tilteknar mótmælaað­gerðir ólög­legar.

Með auknum tækniframförum fjölgar þeim tilfellum ört þar sem fjöldaeft­ir­liti er beitt. Gögnum sem safnað er saman fyrir tilstilli þessara tækninýj­unga er hægt að beita til að auðkenna mótmæl­endur af hand­hófi en það brýtur gegn rétti þeirra til frið­helgi einka­lífs. Fjöldaeft­irlit fælir fólk oft frá þátttöku í mótmælum og er oft notað í þeim tilgangi af yfir­völdum.

Þegar „Black Lives Matter“-mótmælin fóru fram árið 2020, vítt og breitt um Bandaríkin, var sérstakri tækni beitt til að auðkenna andlit og safna saman upplýsingum um mótmælendur án þeirra samþykkis.